Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Wskazać należy, że przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Najczęściej, przy podziale majątku wspólnego mamy do czynienia z zasadą, która stanowi, że wartość tego co przypadnie każdemu z małżonków powinna być taka sama. Jednak w wyjątkowych sytuacjach sąd ma możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.
W myśl przepisu art. 43 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086), (dalej „kro”) „z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.” Powyższy przepis określa dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym. Muszą one wystąpić łącznie i pozostawać we wzajemnym stosunku. Pierwsza z nich to niejednakowy sposób przyczyniania się małżonków do powstania tego majątku, drugą zaś przesłankę stanowią „ważne powody”.
Zważyć należy, iż każdorazowo przy ustalaniu, stopnia przyczynienia się małżonka do powstania majątku wspólnego należy uwzględnić jego możliwości. Zatem ustalenie nierównych udziałów jest możliwe przez sąd np. gdy jeden z małżonków wbrew swoim możliwościom nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego, trwoni go itp. Co za tym idzie, należy badać faktyczne starania każdego z małżonków o należyte funkcjonowanie i zaspokajanie potrzeb założonej przez nich rodziny.
Podkreślić także należy, że nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym „ważne powody”.
„Ważne powody” zaś, to względy natury etycznej, które sprawiają, że w danych okolicznościach równość udziałów małżonków w majątku wspólnym wyraźnie kolidowałaby z zasadami współżycia społecznego.
W postanowieniu z dnia 8 lutego 2018 r. pod sygn. akt II CNP 11/17 Sąd Najwyższy wskazał, iż są to „okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ten małżonek nie przyczynił się. Podkreśla się przy tym, że ocena ważnych powodów ma nie tylko aspekt majątkowy, ale również etyczny, co wyraża się w postulacie dokonywania ich oceny przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Wskazano jednak trafnie, że nie chodzi tu o winę w rozkładzie pożycia, ale o winę odnoszoną do nieprzyczyniania się lub przyczyniania się w mniejszym stopniu niż to wynika z możliwości małżonka„.
Ponadto zgodnie z art. 43 § 3 kro „przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.”
Przykładowo – kiedy jeden z małżonków utrzymuje z osiąganego przez siebie wynagrodzenia całą rodzinę, jednocześnie zajmując się wychowaniem dzieci oraz pracą w gospodarstwie domowym, drugi zaś, nie partycypuje w kosztach utrzymania rodziny oraz nie czyni jakichkolwiek nakładów w postaci osobistej pracy – z całą stanowczością stwierdzić należy, że zaistniały przesłanki do ustalenia przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków.
Wskazać także należy, że uprawnionymi osobami do wystąpienia z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym są nie tylko małżonkowie. O ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może wystąpić również prokurator, a także w niektórych przypadkach spadkobiercy małżonka, który zmarł. Z zastrzeżeniem, iż w przypadku spadkobierców małżonka będzie to możliwe wyłącznie wtedy, kiedy małżonek przed śmiercią wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, o rozwód lub o orzeczenie separacji.
